حجب حرمانی و حجب نقصانی یعنی چه؟

حجب حرمانی و نقصانی  ، حجب از رد ، مصادیق حجب

حجب حرمانی و حجب نقصانی و انواع آن

وجود کدام ورثه ، هم در ارث بردن وراث دیگر و هم در میزان سهم الارث آنان مؤثر است؟

در این مقاله به محدودیت در ارث و اقسام و مصادیق آن اشاره خواهد شد. محدودیتی که در قانون مدنی با عنوان حجب شناخته می شود. حجب به موانع و یا ایجاد محدودیت در ارث بردن برخی ورثه از متوفی گفته می شود. به کسی که مانع و یا محدودیت در ارث بردن دیگران ایجاد می کند حاجب گفته می شود.  بنابراین حجب حالتی است که با بودن یک یا چند وارث، وارث دیگر ، یا ارث نمی برد یا کمتر می برد. حجب بر دو قسم است. حجب حرمانی و حجب نقصانی.

مطلب مفید | وکیل ارث و انحصار وراثت

حجب حرمانی

حجب حرمانی

محرومیت از اصل ارث را حجب حرمانی گویند. حجب حرمانی یا به این صورت است که وجود وارث در هر طبقه، حاجب حرمانی طبقه بعد است یا در هر  دسته، درجه نزدیک، حاجب حرمانی درجه دور است. به این صورت که اگر در طبقه اول وارثی باشد، وراث طبقه دوم ارث نمی برند. به عنوان مثال با وجود فرزند یا مادر یا پدر متوفی ، نوه متوفی یا خواهر و برادر وی ارث نمی برد.

مصادیق حجب حرمانی

• هر طبقه، حاجب حرمانی طبقه بعد است؛ یعنی تا طبقه اول باشد طبقه دوم ارث نمی برد و تا طبقه دوم باشد طبقه سوم ارث نمی برد.
• در هر دسته ( نه در هر طبقه)، درجه نزدیک تر، مانع ارث بری درجه دورتر است.
• با بودن برادر و خواهر ابوینی(برادر و خواهرانی که از پدر و مادر با متوفی یکی هستند)، برادر و خواهر ابی (برادر و خواهرانی که تنها پدر مشترک با متوفی دارند و مادرشان متفاوت است) ارث نمی برند.

مطلب مفید | سهم الارث زن از شوهر

 ضابطه حجب حرمانی

 ضابطه حجب از اصل ارث، رعایت اقربیت به میت است. بنابراین هر طبقه از وراث، طبقه بعد را از ارث محروم می کنند؛ مگر در مورد ماده 936 و موردی که وارث دورتر می تواند به سمت قایم مقامی ارث ببرد که در این صورت، هر دو ارث می برند.

ماده 936 قانون مدنی : با وجود اعمام یا اخوال اولاد آنها ارث نمی برند؛ مگر در صورت انحصار وارث به یک پسر عموی ابوینی با یک عموی ابی تنها، که فقط در این صورت پسر عمو، عمو را از ارث محروم می کند؛ لیکن اگر با پسر عموی ابوینی خال یا خاله باشد یا اعمام متعدد باشند ولو ابی تنها، پسر عمو ارث نمی برد.

چه کسانی حاجب حرمانی ندارند؟

پدر، مادر، پسر و دختر حاجب حرمانی ندارند. زوج و زوجه هم حاجب حرمانی ندارند. زوج و زوجه با تمام طبقات قابل جمع هستند و طبقات، مانع ارث بری آنها نیست.

مطلب مفید | انحصار وراثت ، وصیت نامه  و ارث

حجب نقصانی

حجب نقصانی

 در حجب نقصانی (حجب جزیی یا حجب از بعض)، حاجب باعث می شود وارث دیگر کمتر ارث ببرد که بقیه را خودش ببرد( یا حتی خودش نبرد). مثل اولاد که فرض بالای زوج یا زوجه را به فرض پایین کاهش می دهد تا خودش بیشتر ببرد. پس حجب نقصانی آن است که فرض وارث از حد بیشتر به حد کمتر نزول پیدا می کند مانند سهم شوهر که اگر همسر فوت شده اش اولادی داشته باشد، از نصف به ربع کاهش پیدا می کند.

مصادیق حجب نقصانی

• فرزند زن متوفی، حاجب نقصانی شوهرش است.
• فرزند مرد متوفی، حاجب نقصانی همسرش است.
• فرزند متوفی، حاجب نقصانی پدر است.
• فرزند متوفی یا برادر و خواهران متوفی، حاجب نقصانی مادر است.

در مواردی که متوفی، فرزند داشته باشد عین مورد سوم، فرزند حاجب نقصانی مادر می شود. اگر متوفی، فرزند نداشته باشد سهم مادر بیشتر و اگر فرزند داشته باشد سهم کمتری می برد.همچنین در مثال دیگر با توجه به سهم «دختر تنها» یک دوم و دختران متعدد دو سوم از ارث می‌باشد بنابراین چنانچه متوفی دارای دو دخنر باشند هر یک از آن‌ها را می‌توان حاجب نقصانی دیگری معرفی کرد. زیرا سهم آنان از یک دوم به یک سوم کاهش می یابد. در هر حال، سهم دختر و دختر‌ها در صورت نبودن اولاد پسر برای متوفی در هر حال نسبت معینی از ترکه است.

مطلب مفید | ارث از فرزند ، همسر ، مادر و پدر

حجب از رد

اگر بعد از تقسیم کردن اموال بین وارثان مقداری از اموال اضافه آمد، در این صورت این مقدار از مال اضافه حتما باید بین وارثان که تعیین شده است تقسیم شود. مگر اینکه وراث برای زمانی که اموال اضافه آمد محجوب شده باشند که در این صورت ارث به آنها تعلق نمیگیرد که اصطلاحا به آن (حجب از رد) می‌گویند.

برای مثال زوجه بیش از یک چهارم مال را مطلقا نمیتواند به ارث ببرد. زوج بیش از یک دوم را در صورت وجود وراث نسبی دیگر نمیتواند به ارث ببرد. مادر نمیتواند بیشتر از یک ششم ارث ببرد. برخی موارد هم از حجب رد محروم میشود البته درصورتی که حاجب داشته باشد.

مواردی وجود دارد که در آن، وارثی اصلاً ارث نمی برد ولی تحت شرایطی حاجب نقصانی وارث دیگری می شود. و آن برادر و خواهرهای متوفی هستند که حاجب مادر متوفی می شوند. در این حالت مادر از طبقه اول است و برادر و خواهرهای متوفی از طبقه دوم، با این حال طبقه دوم در میزان ارث طبقه اول تأثیر می گذارد.

تأثیر برادر و خواهر متوفی( کلاله یا اخوه میت ) بر سهم مادر

برادران و خواهران میت دو تأثیر بر مادر می گذارند:

• سهم مادر را از یک سوم به یک ششم کاهش می دهند.
• مانع رد اضافه به مادر می شوند.

شرایطی که تحت آن برادران و خواهران متوفی، حاجب نقصانی مادر می شوند

• تعداد آنان باید حداقل دو برادر یا یک برادر و دو خواهر یا چهار خواهر باشند.
• پدر زنده باشد.
• ممنوع از ارث نباشند؛ مگر به سبب قتل.
• از پدر و مادر یا از پدر با متوفی یکی باشند. ( از ظاهر قسمت ب ماده 892 ق.م. چنین برمی آید که باید همه آنها ابوینی یا ابی باشند. اگر خواهر و برادر امی باشند، حاجب مادر نیستند).

نکته: حجب از ارث را با مانع ارث اشتباه نگیریم. رابطه حجب و مانع ارث، عموم و خصوص مطلق است. هر حجبی مانع است ولی هر مانعی حاجب نیست.