توقیف و بازداشت غیر قانونی
توقیف و بازداشت افراد فقط تحت شرایط خاص و توسط ضابطین دادگستری امکان پذیر است. هر گونه اقدام در غیر این حالت ، توقیف و بازداشت غیر قانونی محسوب میشود.
توقیف و بازداشت غیر قانونی لزوماً توسط افراد غیر مسئول انجام نمیگیرد. ممکن است این اقدام توسط ضابطین نیز انجام پذیرد ، اما بدون کسب مجوزهای لازم و بدون هماهنگی با مقامات صالحه قضایی.
در این مقاله کوشش خواهد شد این جرم مورد بررسی قرار گرفته و ابعاد و زوایای آن مورد کنکاش قرار گیرد.
نگاه به قانون در مورد توقیف و بازداشت غیر قانونی
قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در ماده 18 مقرر میدارد:
ضابطین دادگستری به محض اطلاع از وقوع جرم، در جرائم غیر مشهود مراتب را جهت کسب تکلیف و اخذ دستور لازم به مقام ذی‌صلاح قضایی اعلام می‌کنند.
مفاد این ماده نشان میدهد به استثنای جرایم مشهود ، مامورین و ضابطین قضایی حتی در زمان وقوع جرم نیز مکلف به گزارش به مقام قضایی و کسب تکلیف برای پیگیری موضوع خواهند بود. به عبارتی ممکن است جرمی بوقوع بپیوندد و مجرمین هم قابل توقیف و بازداشت باشند. اما نمیتوان بدون هماهنگی با مقام قضایی اقدام به توقیف و بازداشت متهمین نمود.
همچنین ماده 22 قانون مورد اشاره مقرر میدارد :
هرگاه علائم و امارات وقوع جرم مشکوک بوده و یا اطلاعات ضابطین دادگستری از منابع موثق نباشد. قبل از اطلاع به مقامات قضایی ، تحقیقات لازم را بدون اینکه حق دستگیری یا ورود به منزل کسی را داشته باشند به عمل آورده و نتیجه را به مقامات یاد شده اطلاع میدهند.
مطلب مفید | امکان توقیف سرقفلی
در این ماده نیز عمل توقیف و بازداشت غیر قانونی مورد اشاره قانونکذار قرار گرفته است. بدین معنا که وقتی اطلاعات دقیق در مورد وقوع جرم و انتساب آن به متهم یا متهمین وجود ندارد باز هم توقیف و بازداشت افراد ، غیر قانونی خواهد بود.
در ماده 24 قانون مذکور تاکید شده است که :
مامورین و ضابطین حتی در مواردیکه اجازه تحقیقات در مورد یک پرونده را دارند ، باز هم نمیتوانند در مورد توقیف و بازداشت افراد اقدام نمایند. آنان در صورت ضرورت ، لازم است با مقامات قضایی هماهنگی لازم را انجام دهند.
مستند به ماده 33 همین قانون ، قرار بازداشت موقت افراد فقط از طرف قاضی دادگاه امکان پذیر است . و نمیتوان افراد را بی جهت و بدون حکم قاضی توقیف و بازداشت نمود.
ماده 37 نیز مقرر میدارد: کلیه قرارهای بازداشت موقت باید مستدل و موجه بوده و مستند قانونی و دلایل آن و حق اعتراض متهم در متن قرار ذکر شود.
همچنین در ماده 583 قانون مجازات اسلامی ، به جرم بازداشت غیرقانونی اشاره شده است :
هر کس از مامورین دولتی یا نیروهای مسلح یا غیر آنها ، بدون حکمی از مقامات صلاحیت‌دار ، در غیر مواردی که در قانون ، جلب یا توقیف اشخاص را تجویز نموده ، شخصی را توقیف یا حبس کند یا به زور در محلی مخفی نماید ، به یک تا سه سال حبس یا جزای نقدی به یک تا سه سال حبس یا جزای نقدی از از 80 تا 250 میلیون ریال محکوم خواهد شد.
بازداشت غیرقانونی در این ماده میتواند در رفتارهای زیر محقق شود:
توقیف
حبس
اختفا
توقیف و بازداشت غیر قانونی توسط چه کسانی جرم است؟
اگر چه به نظر میرسد توقیف و بازداست غیر قانونی فقط توسط افراد غیر مسئول و غیر ضابط دادگستری جرم است. اما باید گفت حتی مامورین انتظامی و سایز ضابطین دادگستری نیز نمی توانند خودسرانه ، شخص یا اشخاص را توقیف و بازداشت نمایند.
تعریف بازداشت غیر قانونی
ممکن است شخص بتواند با اراده خود در محلی حضور پیدا کند. اما امکان خروج از محل را بدون اراده خود پیدا نکند. در این جا بازداشت غیر قانونی تحقق پیدا کرده است.
بنابراین بازداشت غیر قانونی فقط محدود به این نیست که افراد را در خیابان یا منزل توقیف و بازداشت نمود. بلکه وقتی اشخاص چه شخصاً و چه با دعوت دیگران به محلی وارد شوند اما نتوانند از آن محل خارج شوند . هر کس که موجبات عدم امکان خروج آنها را فراهم کرده باشد مرتکب بازداشت غیر قانونی شده است.
شرایط جرم بازداشت غیرقانونی
الف) ایج جرم میتواند هم توسط افراد عادی و هم ضابطین انجام شود . لذا مرتکب این جرم هر کس میتواند باشد و محدود به مامورین دولتی نیست .
ب) اقدام مرتکب نسبت به توقیف ، حبس یا اختفای دیگری باید بدون رضایت وی و بدون وجود مجوز باشد.
پ) این جرم یک جرم مستمر و عمدی است .
ت) بازداشت غیرقانونی ، زمانی به عنوان جرم مطرح میشود که مدت زمان سلب آزادی و نگهداری فرد در محل خاص طولانی شود. از اینرو صرف دستگیری یا ممانعت از تردد در صورتی که استمرار پیدا نکند بازداشت غیرقانونی محسوب نمی شود. پس اگر کسی را به قصد اخاذی در محلی برای لحظاتی متوقف و پس از اخذ وجوه بلافاصله رها نمایند، نمی توان قایل به تحقق این جرم شد. ملاک برای تعیین مدت زمان لازم برای تحقق این جرم، عرف است.
تشدید و تخفیف مجازات جرم حبس غیرقانونی
به موجب ماده ۵۸۵ از قانون مجازات اسلامی،اگر مرتکب یا معاون وی قبل از آنکه تعقیب شود شخص توقیف شده را رها کند یا اقدام لازم جهت رها شدن وی به عمل آورد در صورتیکه شخص مزبور را زیاده از پنج روز توقیف نکرده باشد مجازات او حبس از دو تا شش ماه خواهد بود.
برابر ماده ۵۸۷ از قانون مجازات اسلامی، چنانچه مرتکب جرایم مواد قبل ، شخص توقیف شده یا محبوس شده یا مخفی شده را تهدید به قتل نموده یا شکنجه و آزار بدنی وارد آورده باشد، علاوه بر قصاص یا پرداخت دیه حسب مورد به یک تا پنج سال حبس و محرومیت از خدمات دولتی محکوم خواهد شد.
تفاوت توقیف و حبس
توقیف از منظر کیفری عبارت است از عمل مادی دستگیر کردن شخص و محروم کردن او از رفت و آمد در مدت نسبتا کوتاه . این مدت معمولاً از ۲۴ ساعت تجاوز نمی‌کند.
حبس کردن معمولاً برای مدت طولانی‌تر و در داخل مکان معین و محصوری انجام میشود. در توقیف لزوما فرد در مکان محصوری نگه داشته نمیشود . بنابراین کسی که با اتخاذ عنوان مجعول ، سرنشینان خودرویی را به بهانه بازرسی خودرو ، مدتی در کنار خیابان نگاه داشته و اجازه رفتن به آنها نمیدهد ، مرتکب توقیف غیرقانونی شده است .
انگیزه در جرم بازداشت غیرقانونی
در مسئولیت کیفری افراد ، انگیزه تاثیری ندارد. یعنی ممکن است فردی با نیت مثبت و خیرخواهانه فرد دیگری را در حبس نگهدارد. با این وجود عمل وی بویژه اگر از 5 روز بگذرد مصداق بازداشت غیر قانونی بوده و مجازات شدید خواهد داشت.
مطلب مفید | توقیف عملیات اجرایی ثبت
ارزیابی تحقق جرم بازداشت غیر قانونی
برای اینکه جرم بازداشت غیر قانونی تحقق پیدا کند دو موضوع باید همزمان محقق شود:
اول آنکه عامل بازداشت بداند که فرد دیگری را بازداشت کرده است. و دوم آنکه از قبل برای بازداشت وی برنامه ریزی کرده باشد.
بنابراین فرض کنید شخصی، درب ساختمانی را که نمیداند افراد دیگری در آن حضور دارند ، قفل نماید. و از این طریق امکان خروج افراد از آن میسر نباشد ، این قسم رفتار را نمیتوان مصداق توقیف و بازداشت غیر قانونی دانست.
