به عبارت دقیق تر ، سرپرست از نظر قانون ، فردی است که با حکم دادگاه ، مسئولیت نگهداری محجور (طفل صغیر و نابالغ ، ‌فرد سفیه یا دیوانه) را عهده دار میشود. در اصطلاح حقوقی به چنین شخصی «امین حاکم» گفته می‌شود .

در کشور ما بر اساس قانون و به حکم دادگاه ، سرپرستی کودکان (دختران کمتر از 9 سال و پسران کمتر از 15 سال قمری) و افراد مجنون و سفیه (نادان) در صورت نداشتن ولی (پدر و جد پدری) یا وصی ، به شخصی واگذار می‌شود که «سرپرست» یا «قیم» نامیده میشود.

بر اساس قانون مدنی ، صغار ، مجانین و افراد سفیه ، دارای «محجوریت» بوده و به علت حجر (منع قانونی از دخالت و تصرف در امور مالی خود) ، قادر به اداره برخی امور شان نمی باشند.

به دلیل اهمیت حقوق محجورین ، قانونگذار در قانون مدنی و قانون امور حسبی موادی را به مسائل محجورین اختصاص داده و برخی نهادهای حقوقی را پیش بینی نموده است.

«قیمومت» در حقوق ایران ، از جمله نهادهای حقوقی است که در راستای امور و مسائل مربوط به محجورین ایجاد شده و قواعد مخصوص به خود را دارد.

قانون و سرپرستی و قیمومت

چگونگی نصب قیم ، اختیار و وظایف و مسئولیت او در مقررات مواد 1208 الی 1256 قانون مدنی و مواد 55 الی 102 قانون امور حسبی اعلام شده است. به موجب این مقررات ، دادگاه برای محجوری که فاقد ولی خاص است قیم نصب می کند.

قیم کیست؟

قیمومت به معنی سرپرستی است و فردی که قیمومت افراد محجور را بر عهده دارد «قیم» نامیده میشود.

پس قیم به معنای سرپرست است. از منظر قانونی و حقوقی ، قیم به کسی گفته می‌شود که از طرف دادگاه با تقاضای دادستان و برای حمایت از افراد محجور و اداره اموال وی تعیین میشود.

برابر قانون مدنی ، قیم برای اشخاصی تعیین و نصب میشود که ولی خاص (پدر یا جد پدری) ندارند . همچنین برای افراد غیر رشید و مجانین نیز ، قیم تعیین می‌شود. ملاحظه میشود همه افراد نیاز به قیم ندارند. افراد معدودی از جامعه نیازمند نصب قیم هستند.

سرپرستی و قیمومت در قانون شرایط خاصی دارد و هر کسی را نمیتوان به سمت قیم تعیین نمود. انتصاب قیم طی تشریفات خاص انجام می‌شود . وظایف و اختیارات قیم طبق قانون تعریف شده است. در صورت تخلف و کوتاهی در وظایف ، قیم از مسئولیت خود برکنار یا عزل خواهد شد.

چه کسانی نیاز به قیمومت و سرپرستی دارند؟

به استناد قانون مدنی ، قیمومت و سرپرستی مشمول کسانی میشود که محجور هستند. یعنی طبق قانون صلاحیت دخالت و تصرف در امور مالی خود را ندارند.

ماده ۱۲۱۸ قانون مدنی در این مورد چنین مقرر میدارد :

افرادی که حداقل یکی از شرایط زیر را داشته باشند لازم است برای آنان قیم تعیین شود: ۱- صغیری که ولی خاص ندارد (منظور از ولی خاص پدر و جد پدری است)

۲- مجانین و اشخاص غیر رشید که جنون یا عدم رشد آن‌ها متصل به زمان صغر آن‌ها بوده و ولی خاص ندارند.

۳- مجانین و اشخاص غیر رشید که جنون یا عدم رشد آن‌ها متصل به زمان صغر آن‌ها نباشد.

در وهله اول چنین افرادی تحت مسئولیت پدر یا پدر بزرگ خود قرار میگیرند. بنابراین اگر فرد محجور، دارای پدر یا پدر بزرگ باشد ، آنها باید عهده دار مسئولیت محجور شوند.

اما اگر پدر یا پدر بزرگ فرد محجور در قید حیات نبودند ، یا اینکه پدر و پدر بزرگ زنده بودند اما بدلیل بیماری و ناتوانی و …. ، امکان مراقبت و مسئولیت محجور را نداشتند ، در این موارد ، دادگاه وارد عمل میشود و شخص صلاحیت داری را به عنوان قیم برای مراقبت از محجور تعیین مینماید.

مطلب مفید | بطلان معامله بدلیل صدور حکم حجر

شرایط انتصاب قیم بر اساس قانون

قیمومت و سرپرستی کار سختی است و از عهده هر کسی برنمی آید. لذا انجام امور سرپرستی به راحتی میسر نخواهد بود. از همین رو ، قانون در این مورد سخت گیری های زیادی را اعمال نموده است. دلیل این کار ، جلوگیری از هر گونه سوء استفاده از اموال محجورین و امکان نظارت کافی بر کار قیم می باشد.

بطور کلی شرایط انتصاب قیم و سرپرست محجور به قرار زیر است:

توانایی و قدرت ذهنی و البته جسمی . بدین معنا که قیم علاوه بر اینکه به لحاظ عقلی باید سلامت کامل باشد و مصلحت محجور را تشخیص دهد ، از طرف دیگر از سلامت جسمانی نیز باید برخوردار باشد. بنابراین کسی که مریض و ناتوان است نمیتواند عهده دار مسئولیت محجور شود.
قیم باید امانت دار باشد. هر گاه برای دادگاه اثبا شود قیم و سرپرست فاقد این صفت است به حکم قانون از این سمت عزل می‌شود . دادگاه بلافاصله طی تشریفات قانونی ، شخص دیگری را به عنوان قیم تعیین مینماید.
قیم ، باید بالغ و رشید باشد. یعنی افرادی که خود نیازمند قیم هستند، نمی‌توانند عهده دار قیمومت شوند.

مطلب مفید | وکیل حضانت فرزند

فرد قیم باید مسلمان باشد. برابر قانون ، غیر مسلمان نمی‌تواند ولی مسلمان باشد. لذا، اگر شخص محجور مسلمان باشد، قیم غیر مسلمان برای وی تعیین نمی‌گردد.
قیم در وهله اول از خویشاوندان محجور انتخاب میشود. بنابراین در زمان انتخاب قیم دادگاه ابتدا از میان خویشاوندان محجور فرد مناسب را به عنوان سرپرست و قیم انتخاب میکند. در صورت وجود فرد مناسب ، گزینه های دیگر مطرح و مورد توجه قرار میگیرند.
طبق ماده ۶۱ قانون امور حسبی ، در صورت فوت پدر و جد پدری، اگر مادر ازدواج نکرده باشد، اولویت قیمومت با وی است و به موجب ماده ۱۲۵۱، چنانچه مادر به سمت قیمومت تعیین شده باشد و ازدواج نماید، باید ظرف مدت یک ماه از تاریخ ازدواجش مراتب را به دادستان حوزه اقامت خود یا نماینده او اطلاع دهد تا با رعایت وضعیت جدید آن زن ، تقاضای قیم جدید یا تعیین ناظر شود.

چه اشخاصی صلاحیت قیمومت ندارند؟

به استناد ماده ۱۲۳۱ قانون مدنی ، اشخاص ذیل نباید به سمت قیمومت منصوب شوند:

1- کسانی که خود تحت ولایت یا قیمومت شخص دیگری هستند.

2- کسانی که به علت ارتکاب جنایت یا یکی از جنحه‌های ذیل به موجب حکم قطعی محکوم شده باشند: ‌سرقت ، خیانت در امانت ، کلاهبرداری ، اختلاس ، هتک ناموس یا منافیات عفت ، جنحه نسبت به اطفال ، ورشکستگی به تقصیر.

3- کسانی که حکم ورشکستگی آن‌ها صادر شده و هنوز عمل ورشکستگی‌شان تصفیه نشده باشد.

4- کسانی که معروف به فساد اخلاقی باشند.

5- کسی که خود یا اقربای طبقه اول او دعوایی بر محجور داشته باشد.

اشخاصی که می‌توانند درخواست نصب قیم بدهند

ماجرای سرپرستی و قیمومت در قانون از اینجا آغاز میشود که هر گاه در خانواده ای ، فرد محجوری وجود داشت ، در وهله اول والدین او موظفند از دادستان درخواست کنند تا برای وی قیم تعیین نماید.

در وهله بعد ، اگر والدین محجور فوت کرده باشند این وظیفه بر عهده خویشاوندان و نزدیکان او می‌باشد.

در وهله سوم ، دستگاههایی نظیر : شهرداری ، اداره آمار ، ثبت احوال ، بخشدار و دهیار هر محل باید وجود محجور را به دادستانی آن حوزه اطلاع دهند.

همچنین ، دادستان می‌تواند خود مستقیما از دادسرا درخواست نصب قیم برای فرد محجور را بنماید. این اشخاص باید به اداره سرپرستی دادسرای محل اقامت محجور ، دادخواست نصب قیم دهند . دادسرا بعد از بررسی و احراز شرایط محجور بودن فرد ، اقدام به تعیین قیم می‌نماید.

مدارک لازم برای درخواست نصب قیم

در هنگام تقدیم درخواست نصب قیم توسط فرد متقاضی به دادسرا ، مدارک زیر باید ضمیمه دادخواست ارائه شود:

مدارک هویتی متقاضی شامل کارت ملی و شناسنامه
مدارک شناسایی محجور (شناسنامه و کارت ملی)
گواهی مبنی بر فوت پدر یا جد پدری محجور (مانند گواهی فوت ، شناسنامه باطل شده و یا گواهی انحصار وراثت).

مراحل چند گانه تعیین و نصب قیم

سرپرستی و قیمومت در قانون ، یک اقدام چند مرحله ای است. در مرحله اول محجور بودن فرد باید به اطلاع دادستان برسد. این اطلاع رسانی میتواند از طرف والدین محجور یا از طریق مراجع رسمی باشد.

با اطلاع دادستانی از محجور بودن فرد ، مراتب به محل سکونت محجور اعلام میگردد. در گام بعدی ، دادگاه در این مورد بررسی های لازم را انجام میدهد. در نتیجه باید برای دادگاه محجور بودن فرد احراز شود. پس از احراز حجر ، گواهی تایید حجر صادر میشود. این گواهی یک مدرک اساسی است و همواره باید در دسترس فرد سرپرست و قیم باشد.

در گام بعدی ، دادگاه از میان فهرست متقاضیان قیمومت و سرپرستی ، یک یا چند نفر را به عنوان قیم یا سرپرست منصوب میکند.

پذیرش سمت سرپرستی ، اجباری نیست لذا فرد منتخب میتواند این مسئولیت را نپذیرد.

نحوه صدور حکم قیمومت

ثبت دادخواست نصب قیم ، از طریق مراجعه حضوری به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا سامانه اینترنتی remission.adliran.ir/PetitionEdit.aspx

مراجعه به دایره سرپرستی دادگاه ، جهت ارائه مدارک

بررسی مدارک شخص متقاضی قیمومیت ، نظیر گواهی عدم سوء پیشینه، از سوی دادستان

تایید صلاحیت وی برای قیم شدن ، از طرف دادستان

صدور حکم قیمومیت ، توسط دادگاه

دادگاه صالح و نصب قیم

سرپرستی و قیمومت در قانون و سایر اعمال مربوط به آن ، در صلاحیت دادگاهی است که اقامتگاه محجور در حوزه آن قرار دارد و در صورتی که محجور در ایران اقامت نداشته باشد، هر کجا سکونت داشته باشد دادگاه آن محل برای امر قیمومت صالح است.

اگر در حوزه اقامت محجور، دادگاه صالح برای این امر نباشد، درخواست نصب قیم به نزدیکترین دادگاه صلاحیت‌دار به اقامتگاه وی ارجاع خواهد شد. حتی اگر اقامتگاه محجور معلوم نباشد . مانند زمانی که صغیر یا دیوانه‌ای در شهری پیدا شده و اطلاعی از محل سکونتش نداشته باشد، امور قیمومت وی با دادگاهی است که محجور در حوزه آن پیدا شده است.

همچنین، اگر متوفی دارای صغاری باشد که اقامتگاه آنان مختلف است ، دادگاهی که برای یک نفر از آن صغیران تعیین قیم می‌نماید ، می‌تواند برای بقیه صغاری که در حوزه آن دادگاه اقامت ندارند هم نصب قیم نماید. چنانچه قیم مشخص نشده باشد، دادگاهی که کوچکترین صغیر در حوزه آن ساکن است برای تعیین قیم نسبت به تمام صغیران صلاحیت دارد

وظایف و اختیارات قیم

سرپرستی و قیمومت در قانون با مسئولیت و اختیارات قانونی همراه است. لذا افرادی که به این سمت منصوب میشوند باید بدانند که در مقابل قانون پاسخگوی اعمال خود خواهند بود. و نمیتوانند فقط بر اساس سلیقه خود عمل کنند و پاسخگوی اعمال خود نیز نباشند.

ماده 1236 قانون مدنی مقرر میدارد :

قیم مکلف است قبل از مداخله در امور مالی مولی‌علیه(همان محجور) ، صورت جامعی از کلیه دارایی او تهیه کرده ، یک نسخه از آن را با امضای خود برای دادستانی که مولی‌علیه در حوزه آن سکونت دارد بفرستد و دادستان یا نماینده او باید نسبت به میزان دارایی مولی‌علیه تحقیقات لازم را به عمل آورد.

از همین ماده قانونی مشخص میشود در ابتدای کار قیم ، باید برای مرجع قضایی میزان دارایی محجور مشخص باشد. بر این اساس معلوم خواهد شد قیم در طول فعالیت خود آیا عملکرد مالی مناسب داشته است یا خیر.

علاره بر این، سایر وظایف سرپرست و قیم عبارت است از:

۱- مراقبت از محجور در امور مربوط به اموال و حقوق مالی وی.

2- اجازه اشتغال به کار محجور و فراهم نمودن شرایط آن.

۳- ارائه حساب فعالیت های مالی خود در امور محجور به دادستان یا نماینده او (چنانچه ظرف مدت یک ماه از تاریخ مطالبه دادستانی ، قیم اقدامی نکند به درخواست دادستان عزل می‌شود).

۴- هزینه زندگی فرد محجور و افراد تحت سرپرستی او و نیز هزینه معالجه آن‌ها و تربیت اطفال محجور بر عهده قیم است و اگر محجور دیوانه باشد باید بر حسب شرایطش در

مراقبت و نگهداری از محجور، در زمینه اموال و تمام امور مالی وی.

5- تلاش برای تربیت و اصلاح حال محجور.

6- انتخاب همسر برای فرد محجور مجنون ، با تشخیص و اجازه پزشک و دادستان . یا در صورت صلاحدید ، درخواست طلاق او به دادگاه و اجرای طلاق از جانب محجور .

مطلب مفید | بازپس گیری ملک مصادره شده