دفاع مشروع و شرایط تحقق آن در قانون

دفاع مشروع و شرایط تحقق آن در قانون

قانونگذار چه شرایط را برای دفاع مشروع مد نظر قرار داده است؟

دفاع مشروع از جمله موضوعات مهم در حقوق جزا است. دفاع مشروع به عملی اطلاق میشود که یک شخص در جریان دفاع از خود و دیگری انجام میدهد.

این دفاع میتواند شامل دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال خود یا دیگری و آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز فعلی و یا خطر قریب‌الوقوع باشد.

با وجود آنکه قانونگذار ارتکاب برخی افعال را جرم میداند ، اما در برخی شرایط غیر عادی و خاص ، قانون ، همین افعال را دفاع مشروع میداند و از آن جرم زدایی میکند.

این یک قاعده کلی است که هیچکس حق ندارد به محض وقوع تزاحم یا درگیری و یا مزاحمت با بهانه قرار دادن ایراد مزاحمت برای خود دست به ارتکاب جرم مجدد بزند و یا مرتکب جنایت شود.

مطلب مفید | نحوه دفاع در دادگاه و دادسرا

اما گاهی افراد در شرایطی قرار میگیرند که خطر از دست رفتن جان ، مال ، عرض یا ناموس خود را احساس میکنند که در این شرایط قانون اجازه دفاع از خود را به افراد میدهد. به این نوع دفاع که تحت شرایط خاص انجام میگیرد دفاع مشروع گفته میشود.

در چه صورت اعمال مجازات در دفاع مشروع وجود ندارد؟

در علم حقوق، برای توجیه استفاده از حق دفاع مشروع باید به سراغ حق حیات به عنوان طبیعی ترین حقوق افراد بشر باید رفت.

گفته میشود چنانچه حق حیات به مخاطره بیافتد، و حاکمیت به عنوان مظهر دفاع از حقوق افراد امکان یا موقعیت دفاع از حق فرد در معرض خطر را نداشته باشد ، فردی که در معرض مخاطرف قرار دارد از حق برخورداری از دفاع برخوردار است. از این حق به حق معنوی یاد میشود.  ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی: هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب الوقوع با رعایت مراحل دفاع مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می‌شود، در صورت اجتماع شرایط زیر مجازات نمی‌شود:

الف . رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد.

ب . دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد.

پ . خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد.

ت . توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود.

تبصره ۱. دفاع از نفس، ناموس، عرض، مال و آزادی تن دیگری در صورتی جایز است که او از نزدیکان دفاع کننده بوده یا مسؤولیت دفاع از وی بر عهده دفاع کننده باشد یا ناتوان از دفاع بوده یا تقاضای کمک نماید یا در وضعیتی باشد که امکان استمداد نداشته باشد.

تبصره 2. هرگاه اصل دفاع محرز باشد ولی رعایت شرایط آن محرز نباشد اثبات عدم رعایت شرایط دفاع بر عهده مهاجم است.

تبصره 3. در موارد دفاع مشروع دیه نیز ساقط است جز در مورد دفاع در مقابل تهاجم دیوانه که دیه از بیت المال پرداخت می‌شود.

مطلب مفید | دفاع خوانده در اصرف عدوانی

شروط دفاع مشروع کدام شروط هستند؟

1.موضوع تجاوز

دفاع مشروع زمانی میتواند مشروعیت داشته باشد و از تعقیب و مجازات کیفری مصون بماند که دفاع در برابر آن دسته از تعرضاتی باشد که قانونگذار آن را تحویز کرده است.

مستند به ماده‌ 156 قانون مجازات اسلامی و دیگر مواد ، موضوع تجاوز می‌تواند یکی از موارد زیر باشد.

الف) تجاوز به نفس

ب) تجاوز به عرض و آبرو

پ) تجاوز به ناموس

ت) تجاوز به مال

ث) تجاوز به آزادی تن (بازداشت و حبس و نظایر آن)

2. ماهیت غیرقانونی تجاوز

هر گونه تجاوزی که منجر به دفاع مشروع میشود باید خلاف قانون و ناعادلانه باشد. از اینرو اگر عمل مرتکب به حکم قانون باشد نمیتوان آن را ناعادلانه دانست. بنابراین دفاع در برابر آن مشروع تلقی نمیشود.

مطلب مفید | نحوه دفاع زن در دادگاه نفقه

3. تجاوز به مرحله اجرا درآید یا قریب‌الوقوع باشد

تجاوز باید یا در مرحله اجرا باشد یا مقدمات اجرای آن فراهم شده و در شرف اجرا باشد. بنابراین کیفیت تجاوز و قصد انجام آن باید گویای قطعی بودن آن از طرف عاملین داشته باشد. بنابراین نمیتوان به تصور اینکه ممکن است شخصی بخواهد دیگری مورد آزار قرار دهد او را مورد ضرب و جرح و یا قتل قرار داد.

نکته مهم آن است که دفاع مشروع در حین تجاوز مجاز شمرده میشود اما بعد از آن به قصد انتقامجویی بدنبال افراد متجاوز رفتن و آنها را به قتل رسانیدن محسوب میشود نه دفاع مشروع.

4. ضروری بودن

مشروعیت دفاع مستلزم آن است که ارتکاب اعمال مجرمانه در مقام دفاع ، تنها وسیله‌ ممکن برای دفع تجاوز باشد. بنابراین چنانچه دفاع‌ کننده بتواند برای جان و مال و غیره ، خود یا دیگری به مقامات عمومی مراجعه کند، توسل به دفاع مشروع ممکن نیست.

5. متناسب بودن دفاع با خطر تجاوز

شخص مورد تعرض و تجاوز نباید در مقام دفاع مرتکب عملی شود که شدیدتر از خطر ناشی از تهدید حمله‌کننده باشد.

6. استفاده‌ مدافع از آسان‌ترین وسیله‌ نجات

هر چند تناسب بین تجاوز و خطر از ضروریات دفاع مشروع است، اما باید برای دادگاه احراز شود چه مقدار از عمل ارتکابی برای دفاع مشروع لازم است.

7. ناتوانی در استفاده از دیگر شرایط

در قانون به موضوع ناتوانی در دفاع اشاره شده و باید دادگاه به این نتیجه برسد که دفاع کننده قادر به دفع تجاوز نبوده و لاجرم به استفاده از قوه قهریه برای دفاع از خود برآمده است.

شرایط تحقق دفاع از دیگران

در ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی در خصوص بحث شرایط دفاع مشروع صحبت شده است و به این امر اشاره داشته است که اگر دفاع در مقام دفاع از فرد یا شخص دیگری باشد تحت شرایطی مجازات برای فرد وجود ندارد.

مطلب مفید | دفاع مرد از نفقه در دادگاه

مصادیق احراز دفاع از دیگری عبارتند از :

• فردی که به دفاع از دیگری می‌پردازد باید از افراد نزدیک او محسوب شود.
• فردی که دفاع می‌کند باید مسئولیت دفاع از دفاع شونده را بر عهده داشته باشد.
• شرایط به نحوی باشد که آن شخص توانایی دفاع از خود را به ‌هیچوجه نداشته باشد و نتواند از خود بدون کمک دیگری دفاع نماید.